Scientology door Dr Bryan Wilson

vertaling en bewerking:

Richard Singelenberg.

Inhoudsopgave

 

Inhoud:

Ten geleide van de vertaler

Over de schrijver

Hoofdstuk 1:

De verscheidenheid aan religies en het definitieprobleem

Hoofdstuk 2:

De criteria van religie

Hoofdstuk 3:

Niet-theïs tische geloofssystemen

Hoofdstuk 4:

De religieuze taal en de ontwikkeling van de christelijke theologie

Hoofdstuk 5:

De sociale en morele functies van religie

Hoofdstuk 6:

Een korte schets van Scientology

Hoofdstuk 7:

Een sociologische analyse van de ontwikkeling van de Kerk van Scientology

Hoofdstuk 8:

Opvattingen over aanbidding en redding

Hoofdstuk 9:

De visie op Scientology van academici

Hoofdstuk 10:

Scientology en andere godsdiensten

Hoofdstuk 11:

De religieuze criteria toegepast op Scien- tology

Appendix

 


Hoofdstuk 10: Scientology en andere godsdiensten

10.01 Enige overeenkomsten tussen Scientology en andere religies. Scientology verschilt op radicale wijze van traditionele christelijke kerken en afgescheiden bewegingen wat betreft ideologie, ritueel en organisatie. Maar als we het brede blikveld hanteren dat nu eenmaal noodzakelijk is voor een multiculturele en multireligieuze samenleving, dan wordt duidelijk dat Scientology een positie inneemt die nauw verwant is met die van andere bewegingen die onmiskenbaar religies zijn. In ideologische zin lijkt Scientology veel op de Sankhya-school in het Hindoeïsme (zie 7.06). De kerkgemeentelijke activiteiten, die overigens minder centraal staan dan bij andere bewegingen, vertonen een aantal overeenkomsten met sommige groeperingen. De wijze waarop verlossing bereikt moet worden, is nadrukkelijk metafysisch en lijkt op sommige punten op Christian Science (zie 8.05).

10.02 Tweevoudig lidmaatschap. Kenmerkend voor Scientology is dat van leden niet wordt verlangd dat ze een andere religieuze overtuiging opgeven. Daar zou men uit kunnen afleiden dat Scientology er genoegen mee neemt slechts een aanvullende leverancier te zijn van geloofsvoorstellingen en religieuze gebruiken, maar zo'n gevolgtrekking is onterecht. Ik heb hierover zowel met hoge kerkfunctionarissen als met doorsnee Scientologen gesproken en hun reactie was dat hoewel exclusiviteit geen vereiste is, er het in de praktijk toch van komt. Indien men meer betrokken raakt bij Scientology, dan doet men onvermijdelijk afstand van het vorige geloof, aldus deze zegslieden. Ik heb bijvoorbeeld ervaren dat een jood die Scientoloog wordt, om culturele redenen met het jodendom verbonden blijft. Mogelijk viert hij de joodse feestdagen met familie en vrienden, maar hij of zij zou niet in de joodse leer geloven of de religieuze gebruiken navolgen. Scientologen beschouwen hun geloof als een volledige religie die toewijding van de leden vereist.

Hoewel de exclusiviteit van religieuze toewijding kenmerkend is voor de joods-christelijk-islamitische traditie en twee- of meervoudig lidmaatschap niet is toegestaan, is dit allerminst een universeel religieus principe. Het is bv. niet vereist in de meeste takken van het hindoeïsme en boeddhisme. Zo verbood de Boeddha niet de aanbidding van plaatselijke goden en staat het hindoeïsme tolerant tegenover meer religieuze loyaliteiten. In Japan rekenen grote aantallen mensen zich zowel tot het boeddhisme als tot het shintoïsme. De symbiose van godsdiensten is een bekend verschijnsel en heeft zich in sommige opzichten ook voorgedaan in het christendom (bv. de Afrikaanse religieuze invloeden die geaccepteerd zijn in de onafhankelijk Afrikaans kerken). Omdat Scientology een andere positie inneemt ten aanzien van het twee- of meervoudige lidmaatschap dan die van het traditionele westerse christendom, is dat geen geldige reden om de beweging de religieuze status te ontzeggen.

10.03 Exoterische en esoterische elementen in Scientology. De publieke beeldvorming van Scientology komt niet overeen met het bekende stereotype van religie. De literatuur van de beweging kan worden onderverdeeld in een wijdverspreide oplage van exoterische geschriften, die zich primair toelegt op het aanbieden van praktische hulp en die erop gericht is het hoofd te bieden aan communicatie- en relatieproblemen, alsmede het handhaven van een verstandige, rationele en positieve kijk op het leven. Daarnaast is er een categorie esoterische literatuur, waarin de metafysica van de Scientology wordt gepresenteerd. Daarin komt de theorie van de theta naar voren, zijn achteruitgang als gevolg van het enturbuleren met MERT en het proces van de vorige levens. Deze literatuur geeft aan op wat voor manier de mens zijn bovennatuurlijke vermogens kan verkrijgen - beter gezegd, opnieuw kan verwerven. In deze literatuur wordt het geloofssysteem van Scientology gepresenteerd. Dit is omschreven in een terminologie, die veel meer verwant is met de gangbare theorieën in religieuze bewegingen dan zoals we die aantreffen in de exoterische literatuur.32

Het onderscheid tussen exoterische en esoterische leerstellingen, dat bij Scientology zichtbaar is, is verre van uniek. Op basis van de uitspraak van Jezus 'Nog veel heb ik u te zeggen, maar gij kunt het thans niet dragen' (Joh 16:12) en die van Paulus waarin hij een onderscheid maakt tussen vast voedsel voor de rijpere gelovigen en melk voor de zuigelingen (1 Kor 3:1-3; Hebr 5:12-14), hebben verscheidene christelijke bewegingen een verschil gemaakt tussen elementaire en geavanceerde doctrines. De gnostische traditie, aan de periferie van het christendom, legde zich met name toe op het behoud van de esoterische leerstellingen, en huidige bewegingen worden soms door wetenschappers ingedeeld bij de 'gnostische' sektencategorie, zodat dit onderscheid naar voren komt. Een voorbeeld is wederom Christian Science. De 'practitioners' in deze beweging, zeg maar de genezers, hebben een speciale cursus gevolgd. De inhoud daarvan is vertrouwelijk. De Mormoonse kerk laat bij bepaalde rituelen alleen die leden toe die een goede reputatie hebben en daarvoor toestemming hebben ontvangen van hun bisschop. Dat geeft onder andere aan dat ze hun verplichte tienden aan de kerk hebben betaald; anderen wordt niet toegestaan deze rituelen bij te wonen. In de pinksterkerken zien we vaak leden die de volledige betekenis onthullen van het spreken in tongen, maar dat vindt alleen plaats tijdens speciale bijeenkomsten waar geen niet-leden komen. Aan de rechtvaardiging voor een dergelijk onderscheid ligt eveneens een educatief principe ten grondslag - het materiaal voor gevorderden is alleen verkrijgbaar voor hen die het elementaire onderricht hebben gevolgd, waardoor ze deze hogere niveaus gemakkelijker in zich kunnen opnemen. Ook Scientology neemt deze positie in. De leerstellingen vereisen een geconcentreerde en systematische inzet van de leerlingen.33

Terug naar het begin

Inhoudsopgave

Hoofdstuk 11 : De religieuze criteria toegepast op Scientology.

11.01 De eliminatie van het culturele vooroordeel. Er zijn verschillende moeilijkheden in het inschatten van nieuwe religieuze bewegingen. Het eerste probleem is dat er in de meeste samenlevingen onuitgesproken vooronderstellingen bestaan over godsdienst, waarin aan ouderdom en traditie een hoge waarde wordt toegekend. Religieuze gebruiken en symbolen worden vaak gerechtvaardigd door specifiek te verwijzen naar tradities. Religieuze vernieuwing wordt niet gemakkelijk bevorderd of geaccepteerd. Het tweede probleem is het krachtige normatieve standpunt van de orthodoxie (in het bijzonder de joods-christelijke-islamitische traditie) die afwijkingen verbiedt en ongunstig taalgebruik hanteert in de omschrijving ervan, zoals 'sekte'. Het derde probleem is van culturele aard. Het is moeilijk voor hen die zijn opgegroeid in een samenleving en gewend zijn aan een bepaalde religieuze traditie om het geloofssysteem van anderen te begrijpen en het legitieme karakter ervan te accepteren. Religieuze opvattingen omvatten bepaalde culturele vooroordelen en verstoren het beeld. Maar als men tracht een beweging als Scientology te begrijpen, dan is het noodzakelijk dat men deze obstakels erkent en uit de weg gaat. Dat betekent echter niet dat men, om deze opvattingen te begrijpen, ze ook als waarheid moet aanvaarden. Maar er moet wel een zekere verstandhouding worden geschapen om de geloofsovertuigingen van anderen op een juiste manier te respecteren.

11.02 Tot dus ver. Noodzakelijkerwijs is de voorgaande discussie omvangrijk en breedvoerig. In het voorbijgaan zijn vergelijkingen gemaakt met andere religieuze bewegingen en er is een overzicht gegeven van Scientologische literatuur alsmede studies over Scientology van academische onderzoekers. De geschiedenis, leerstellingen, organisatie en morele gevolgtrekkingen van Scientology zijn in het kort belicht, met speciale aandacht voor die facetten, die in de huidige evaluatie van de religieuze status van de beweging aan de orde zijn. Deze evaluatie, waarin veel relevante overwegingen naar voren zijn gebracht, is toereikend voor de vaststelling dat Scientology een religie is. We hebben getracht om in abstracte en algemene termen verschijnselen en functies in religieuze systemen uiteen te zetten (2.01). We zullen dit model nu toepassen op Scientology. Het model dienst dus als referentie voor Scientology's aanspraak op een religieuze status. Er zijn grote verschillen tussen de terminologie van Scientology en de omschrijvingen in het model, maar dit is waarschijnlijk tot op zekere hoogte het geval voor veel - en misschien alle - religieuze bewegingen. Niettemin moet het zonder al te veel problemen mogelijk zijn om na te gaan of Scientology aan de eisen van dit overzicht voldoet.

11.03 Scientology in het licht van de kenmerken van een religie. We zullen nu de kenmerken van Scientology vergelijken met het overzicht van de eigenschappen en functies van religie, zoals uiteengezet in 2.01. We geven die aspecten die overeenstemmen met Scientology aan met 'Akkoord' of 'Gedeeltelijk Akkoord'; die aspecten waarin geen overeenstemming wordt aangetroffen met 'Niet-Akkoord' of 'Gedeeltelijk Niet-Akkoord'. Alle overige gevallen worden aangegeven met 'Onduidelijk'.

bullet(a) Thetans zijn machten die de normale zintuiglijke waarneming te boven gaan. Tevens merken we op dat Scientology het bestaan van een opperwezen erkent. Akkoord.
bullet(b) Scientology poneert dat thetans de natuurlijke orde hebben geschapen. Akkoord.
bullet(c) Thetans bezetten menselijke lichamen, hetgeen neerkomt op voortdurende ingrepen in de materiële wereld. Akkoord.
bullet(d) Thetans bestonden al voor de menselijke geschiedenis begon. Van hen wordt gezegd dat ze het fysieke universum hebben geschapen en in lichamen wonen. Ze doen dat voor hun eigen plezier, voor hun identiteit en het spelen van een spel. Dit is echter een onduidelijk doel en het opperwezen in Scientology heeft dan ook geen duidelijk doel voor ogen. Gedeeltelijk Akkoord.
bullet(e) De activiteit van de thetans en die van de mens is identiek. De toekomstige levens van de thetan zullen grondig worden beïnvloed, voor zover hij zich kan losmaken van het reaktieve verstand. Akkoord.
bullet(f) Auditeren en training zijn middelen waarmee een individu zijn toekomst kan beïnvloeden, zeer zeker in dit leven en in de levens van de lichamen waar hij later mogelijk bezit van neemt. Akkoord.
bullet(g) Het ritueel als symbolisme in de traditionele zin van aanbidding (zoals bv. de rooms-katholieke mis) is minimaal en elementair, zoals dat ook het geval is bij de Quakers. Maar er is sprake van ritueel. Niettemin, indien we een behoudende positie innemen, beschouwen we dit aspect als Onduidelijk.
bullet(h) Verzoening (bv. het offer of de boetedoening) is afwezig bij Scientology. Het individu zoekt wijsheid en verlichting. Niet Akkoord.
bullet(i) Uitdrukkingen van devotie, dankbaarheid, eerbetoon en gehoorzaamheid aan bovennatuurlijke machten zijn vrijwel afwezig, behalve in enkele overgangsrituelen (doop, geboorte). Niet Akkoord.
bullet(j) Ofschoon Scientology een typisch taalgebruik heeft waarmee de groepswaarden worden versterkt, terwijl de leerstellingen van Hubbard, in de normale betekenis van het woord, als heilig worden beschouwd, voldoet dit aspect niet aan de technische betekenis van heilig, in de zin van 'gescheiden en verboden zaken'. Niet-Akkoord
bullet(k) Het vieren van collectieve rituelen is geen belangrijk kenmerk van Scientology, maar recentelijk heeft de beweging een aantal herdenkingsbijeenkomsten in het leven geroepen. Daaronder vallen de viering van Hubbard's geboorte, de datum van de stichting van de International Association of Scientologists en een datum waarop de auditors worden gehuldigd om hun toewijding. Gedeeltelijk Akkoord.
bullet(l) Scientologen houden zich betrekkelijk weinig bezig met collectieve rituelen, maar de leerstellingen van de beweging voorzien in een totale wereldbeschouwing. Daardoor voelen de leden zich betrokken bij een broederschap en hebben het besef van collectieve identiteit. Gedeeltelijke Akkoord.
bullet(m) Scientology is geen uitgesproken moralistische godsdienst, maar de betrokkenheid met morele maatstaven is toegenomen, naarmate de consequenties van de metafysische vooronderstellingen gerealiseerd zijn. Sinds 1981 zijn deze maatstaven duidelijk omschreven: zij lijken op de Tien Geboden en geven duidelijk het belang aan van het verminderen van schadelijke handelingen. De leerstellingen van het reaktieve verstand en de reïncarnatie sluiten aan bij ethische uitgangspunten die overeenkomen met die in het boeddhisme. Akkoord.
bullet(n) Scientology legt veel nadruk op de oprechtheid van doelstelling, onafgebroken toewijding en trouw aan de organisatie en de leden. Akkoord.
bullet(o) De leerstellingen over zielsverhuizing voldoen volledig aan dit criterium. Het aangroeiende reaktieve verstand correspondeert met gebreken van de thetan. Dergelijke tekortkomingen kunnen worden verminderd door het toepassen van Scientologische technieken. Akkoord.
bullet(p) Scientology heeft functionarissen die primair als 'biechtvaders' (auditors) functioneren. Sommigen zijn ook chaplains en hun taak is voornamelijk hulpverlenend. Auditors, cursussupervisoren en chaplains (in feite alle stafmedewerkers) streven ernaar de theorie en de praktijk van Scientology te beschermen tegen onzuiverheid. In die zin zijn zij beheerders. Akkoord.
bullet(q) Auditors, cursussupervisoren en chaplains worden betaald. Akkoord.
bullet(r) Scientology heeft een stelsel van metafysische leerstellingen dat een verklaring geeft voor de betekenis en het doel van het leven. Tevens is er een uitgewerkte theorie over de menselijke natuur, alsmede een uiteenzetting over de oorsprong en de werking van het fysieke universum. Akkoord.
bullet(s) De authenticiteit van Scientology is in de gedaante van een openbaring van L. Ron Hubbard. In Hubbard's eigen bronnen wordt melding gemaakt van de antieke wijsheid uit het oosten, maar daarvan wordt gezegd dat ze bijna allemaal het resultaat zijn van onderzoek. Deze mengvorm van beroep doen op traditie, charisma en wetenschap is ook in andere moderen religieuze bewegingen aangetroffen, en wel met name in Christian Science. Gedeeltelijk Akkoord.
bullet(t) De waarheid van sommige leerstellingen van Scientology kan niet empirisch worden onderzocht, maar over de werkzaamheid van het auditeren wordt gezegd dat dit in praktische zin aantoonbaar is. De doelstellingen van Scientology hangen af van het geloof in de metafysische aspecten van de doctrine. Gedeeltelijk Akkoord.

11.04 De vergelijking overziend. De voorgaande evaluatie van Scientology heeft geresulteerd in 11 aspecten die akkoord zijn, 5 gedeeltelijk akkoord, 3 niet akkoord en 1 die onduidelijk is. Het is niet aannemelijk dat deze verschillende kenmerken en functies van religie van gelijk gewicht zijn en dit numerieke resultaat moet dan ook niet op een al te mechanische wijze fungeren als uitgangspunt voor de evaluatie. Sommige aspecten - bv. het voorkomen van betaalde specialisten - zijn weliswaar gemeenschappelijk in religies, maar ze zijn er niet tot beperkt en kunnen daarom van minder belang zijn dan andere. Evenzo kan het verzoeningsaspect - eveneens een normaal religieus kenmerk - een overblijfsel zijn uit vroeger vormen, waarvan de meer recente religieuze organisaties zich hebben ontdaan. Hoewel de meeste traditionele godsdiensten aan het merendeel van deze voorwaarden voldoen, zal dat bij vele bekende kerkgenootschappen niet het geval zijn. We hebben dat gezien bij de Quakers met betrekking tot aanbidding en bij Christian Science ten aanzien van de erkenning. Waarschijnlijk kan een ieder nog wel enkele voorbeelden bedenken van bewegingen die niet aan alle voorwaarden voldoen.

 

11.05 Scientologen beschouwen hun geloof als een religie. Het gebruik van de voorgaande criteria moet niet de indruk wekken dat de resultaten in deze uiteenzetting louter zijn gebaseerd op formele of abstracte argumenten. De criteria vormen een basis, op grond waarvan het empirische bewijs - dat wil zeggen het waargenomen gedrag - is geëvalueerd. Veel Scientologen hebben een sterk ontwikkeld gevoel voor hun eigen religieuze toewijding. Zij beschouwen hun geloof als een godsdienst en velen tonen meer toewijding dan wat we normaal aantreffen onder gelovigen in de traditionele kerken. Wat dat betreft gedragen veel Scientologen zich als leden van christelijke sekten. Over het algemeen zijn die meer toegewijd aan hun religie dan de overgrote meerderheid van de gelovigen in de traditionele kerken en kerkgenootschappen.

11.06 De huidige verandering in de religie. We hebben opgemerkt dat alle religies een ontwikkelingsproces hebben ondergaan: zij veranderen met de tijd. Religie verandert ook vanzelf. Als sociaal produkt neemt religie de kleur en het karakter aan van de maatschappij waarin ze functioneert. De nieuwe bewegingen tonen kenmerken die we niet in de oude groeperingen aantroffen (tenminste ten tijde van hun oorsprong). Heden ten dage maken nieuwe ontwikkelingen in de godsdienst duidelijk dat men veel minder belang hecht aan een aangenomen objectieve werkelijkheid 'die daar ergens moet zijn' en meer belangstelling heeft voor de subjectieve ervaring en psychisch welzijn. Er is daarom minder interesse voor de traditionele vormen van aanbidding en meer voor het verwerven van zekerheid (wat op zich een vorm van redding is) van andere bronnen, dan de vooronderstelde troost die verleend wordt door een ver verwijderde redder-god. We moeten daarom aannemen dat dit accent terug te vinden is in de criteria die we in het model hebben gebruikt. Het model weerspiegelt veel van wat nog is overgebleven in de godsdienst, maar dat is afgeleid van de klassieke praktijken. Nieuwere godsdiensten - zelfs religies zo oud als de grote protestantse kerkgenootschappen - zullen niet in overeenstemming zijn met al deze aspecten. Zij weerspiegelen de kenmerken van de ontwikkelingsfase, waarin zij ontstonden. We moeten daarom erkennen dat moderne bewegingen niet overeenstemmen met alle aspecten in ons (betrekkelijk tijdloze) model. Nemen we dit alles in aanmerking, dan is het voor mij duidelijk dat Scientology een bona fide religie is en ook als zodanig dient te worden beschouwd.

Terug naar het begin

Inhoudsopgave

___________

Appendix

Dit artikel kan beschouwd worden als een mengvorm van twee eerder gepubliceerde essays van Wilson. Het eerste, "Scientology: A Secularized Religion" is verschenen als hoofdstuk in zijn boek The Social Dimensions of Sectarianism. (zie pag. iii voor de volledige referentie). Het tweede artikel, Religious Toleration & Religious Diversity, is in 1995 uitgegeven door The Institute for the Study of American Religion, P.O. Box 90709, Santa Barbara, CA 93190-0709, USA.

De meeste, met name oudere publicaties van Hubbard zijn niet in het Nederlands vertaald. Van het overzicht dat Wilson geeft op pagina 23, bestaat een Nederlandstalige versie van de navolgende werken:

bulletThe Book Introducing the E-meter (Inleiding tot de E-meter)
bulletDianetics: The Original Thesis (Dianetics: De Dynamische kracht van het leven)
bulletDianetics: The Modern Science of Mental Health (Dianetics: De nieuwe wetenschap over geestelijke gezondheid)
bulletThe Problems of Work (De problemen van de arbeid)
bulletSelf-Analysis (Zelfanalyse)
bulletIntroduction to Scientology Ethics (Inleiding tot de ethiek van Scientology)
bulletThe Way to Happiness (De weg naar het geluk)
bulletDescription of the Scientology Religion (Beschrijving van de Scientology Religie)

1 Dit is een vertaling van 'ultimate concern', een bekend godsdienstfilosofisch begrip van de vooraanstaande theoloog Tillich.

2 Volgelingen van het jainisme, een tak binnen het hindoeïsme.

3 Theïsme: het geloof van het bestaan in een god (of goden) die op bovennatuurlijk wijze aan de mens is (zijn) geopenbaard. Monotheïsme, polytheïsme: het geloof in één resp. meer goden, pantheïsme: het geloof dat de wereld en god identiek zijn.

4 Nederlandse vertaling van Honest to God. De citaten zijn overgenomen uit de uitgave van ten Have, Utrecht, 7e druk, 1965.

5 Nederlandse titel De 'profane' betekenis van het evangelie (Utrecht: Bijleveld, 1968)

6 Een indruk van Bultmann's gedachten is te vinden in zijn vertaalde verzamelbundel Geloof zonder mythe? Een keuze uit de artikelen van Rudolf Bultmann (Roermond, 1969).

7 Volgens Wegwijs in religieus en levensbeschouwelijk Nederland (Kampen: Kok, 1995) zijn alle bewegingen, met uitzondering van New Thought, ook in Nederland vertegenwoordigd.

8 In Nederland ook bekend als Christelijke Wetenschap. Hier is deze beweging aanzienlijk minder bekend dan in Engeland. Er zijn ongeveer 200 aanhangers. Voor een uitgebreide verhandeling over deze beweging, zie Religieuze Bewegingen in Nederland, nr. 27, 1993.

9 Het Engelse Saint Hill Manor is in de organisatie van Scientology één van de weinige lokaties waar de meest geavanceerde auditor-trainingen worden gegeven.

10 Voor een aantal Scientologische begrippen bestaat geen Nederlandse equivalenten. 'Overt acts' is er zo een.

11 Dit gedeelte is grotendeels ontleend aan L.R. Hubbard Scientology: de grondbeginselen van het denken, Kopenhagen 1978, pp 33-37.

12 Zie Scientology. De grondbeginselen..., p. 39.

13 Engram: een mentaal beeldplaatje dat een registratie is van een moment van lichamelijke pijn en bewusteloosheid. Zelfanalyse, p.236. Engrammen veroorzaken remmingen, en dus irrationeel gedrag.

14 Zie Scientology. De Grondbeginselen..., p.125.

15 L.R.Hubbard Zelfanalyse, Kopenhagen, 1984, p.235.

16 Time-track: alle opeenvolgende "nu"-momenten van het vroegste moment in het leven van het organisme tot het heden. L.R. Hubbard Zelf-Analyse, Kopenhagen, 1984, p.87. Het is de mentale registratie van de eigen levensgeschiedenis.

17 What is Scientology?, p. 557.

18 In Scientology is het begrip 'ethiek' als volgt gedefinieerd: de maatregelen die iemand tegenover zichzelf neemt om optimaal voortbestaan te bereiken voor hemzelf en anderen. Zelfanalyse, p.236

19 J.A. Winter A Doctor's Report on Dianetics: Theory and Therapy, New York, 1951, p.189.

20 Enturbuleren: in beroering brengen of geagiteerd en verward raken. Zelfanalyse, p. 60, 61.

21 Zelfanalyse, p.238.

22 Scientology. De grondbeginselen..., p.132.

23 In het Engels 'clearing the planet'.

24 Character of Scientology, 1968, p. 5

25 De weg naar het geluk, tekst op achterflap.

26 Dit is het fundament van Scientology's oppositie tegen de gevestigde psychiatrie.

27 Een cirkelvormig of veelhoekig figuur, dat ook gebruikt wordt bij het mediteren.

28 De aanhalingen zijn geciteerd uit de Nederlandse editie van 1971.

29 Scientology as a Religion, p. 30

30 Zie daarvoor ook M.F.Bednarowski New Religions and the Theological Imagination, Bloomington IN: Indiana University Press, 1989 en Roy Wallis "Hostages to Fortune: Thoughts on the Future of Scientology and the Children of God", in D.G.Bromley & P.E.Hammond (red) The Future of New Religious Movements, Macon, GA: Mercer University Press, 1987.

31 De Nederlandse vertaling verschijnt in het voorjaar van 1996 bij Kok, Kampen.

32 Exoterisch: bestemd voor oningewijden; esoterisch: alleen voor ingewijden

33 Toen Wilson dit schreef, was de 'Internet-affaire' over het openbaar bekend maken van het vertrouwelijke, zogenaamde OT-cursusmateriaal, nog niet in de publiciteit. Onafhankelijk van het juridische aspect, maar gelet op dit godsdienstvergelijkende perspectief, lijken de bezwaren van Scientology tegen het 'uitlekken' van deze documenten terecht.